- બાલાજી બાજીરાવ, જે નાનાસાહેબ પ્રથમ તરીકે પણ ઓળખાય છે, મરાઠા સામ્રાજ્યના આઠમા પેશવા હતા, જેમણે 1740થી 1761 સુધી શાસન કર્યું.
- તેઓ બાજીરાવ પ્રથમના પુત્ર હતા અને મરાઠા સામ્રાજ્યને પંજાબ સુધી વિસ્તારવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી.
- તેમના શાસન દરમિયાન 1761માં ત્રીજા પાણીપતના યુદ્ધમાં મરાઠાઓની ભારે હાર થઈ, જે સામ્રાજ્યના પતનની શરૂઆત બની.
- તેમણે પ્રશાસનિક સુધારા અને મૂળભૂત સુવિધાઓના વિકાસ પર ધ્યાન આપ્યું, પરંતુ પાણીપતની હારે તેમના નેતૃત્વ પર સવાલ ઉભા કર્યા.
- તેમનો વારસો મિશ્ર છે, જેમાં સામ્રાજ્યનો વિસ્તાર અને પાણીપતની હારનો સમાવેશ થાય છે.
બાલાજી બાજીરાવનું જીવન
કેન્દ્રીય ગૃહ પ્રધાન અમિત શાહે 4 જુલાઈ 2025ના રોજ પુણેની રાષ્ટ્રીય સંરક્ષણ અકાદમીમાં શ્રીમંત બાલાજી બાજીરાવ પેશવાની મૂર્તિનું અનાવરણ કર્યું. બાલાજી બાજીરાવ, જે નાનાસાહેબ પ્રથમ તરીકે ઓળખાતા, મરાઠા સામ્રાજ્યના મહાન યોદ્ધા અને નેતા હતા. તેઓ પ્રખ્યાત પેશવા બાજીરાવ પ્રથમ અને કાશીબાઈના પુત્ર હતા. 8 ડિસેમ્બર 1720ના રોજ પુણેમાં જન્મેલા બાલાજીએ 1740માં, 19 વર્ષની ઉંમરે, છત્રપતિ શાહુ મહારાજ દ્વારા પેશવા તરીકે નિમણૂક પામ્યા. તેમણે પોતાના પિતાના વારસાને આગળ વધારીને મરાઠા સામ્રાજ્યને શિખરે પહોંચાડ્યું, જે દક્ષિણથી પંજાબની સરહદો સુધી ફેલાયું.
મરાઠા સામ્રાજ્યનો વિસ્તાર
બાલાજી બાજીરાવના શાસન દરમિયાન મરાઠા સામ્રાજ્યે અભૂતપૂર્વ વિસ્તાર જોયો. 1758માં રઘુનાથ રાવના નેતૃત્વમાં મરાઠા સેનાઓએ પંજાબ પર કબજો કર્યો અને લાહોર તેમજ અટક સુધી પહોંચી, જ્યાં મરાઠા ધ્વજ લહેરાયો. દક્ષિણમાં સદાશિવ રાવ ભાઉએ 1758માં ઉદગીરના યુદ્ધમાં નિઝામની સેનાને હરાવી, જેનાથી મરાઠાઓનું પ્રભુત્વ વધ્યું. આ રીતે, બાલાજીની સૈન્ય વ્યૂહરચના અને નેતૃત્વે સામ્રાજ્યને ઉત્તરથી દક્ષિણ સુધી વિસ્તાર્યું.
પ્રશાસનિક સુધારા
બાલાજી બાજીરાવે પોતાના પિતરાઈ ભાઈ સદાશિવ રાવ ભાઉ સાથે મળીને શાસકીય અને નાણાકીય સુધારા લાગુ કર્યા. તેમણે પુણે અને અન્ય વિસ્તારોમાં નહેરો, પુલો અને મંદિરો બાંધ્યા, જેનાથી આર્થિક સમૃદ્ધિમાં વધારો થયો. આ સુધારાઓએ સામ્રાજ્યના વ્યવસ્થિત સંચાલનમાં મદદ કરી, જોકે આ અંગેની માહિતી મર્યાદિત છે.
ત્રીજું પાણીપતનું યુદ્ધ (1761)
1761માં અહમદ શાહ દુર્રાનીની અફઘાન સેના સાથે ત્રીજું પાણીપતનું યુદ્ધ લડાયું. સદાશિવ રાવ ભાઉના નેતૃત્વમાં મરાઠાઓને ભારે હારનો સામનો કરવો પડ્યો. આ યુદ્ધમાં લગભગ 1,00,000 સૈનિકો અને નાગરિકો માર્યા ગયા, જેમાં બાલાજીના પુત્ર વિશ્વાસરાવ અને સદાશિવ રાવ ભાઉનો પણ સમાવેશ થયો. આ હારે મરાઠાઓની ઉત્તર ભારતમાં પકડ નબળી કરી અને બ્રિટિશ શક્તિના ઉદયનો માર્ગ મોકળો કર્યો. આ હારથી નિરાશ થયેલા બાલાજીનું 23 જૂન 1761ના રોજ અવસાન થયું.
વારસો
બાલાજી બાજીરાવનો વારસો મિશ્ર છે. તેમણે મરાઠા સામ્રાજ્યને તેની ચરમસીમા સુધી પહોંચાડ્યું અને પ્રશાસનિક માળખાને મજબૂત કર્યું. પરંતુ પાણીપતની હારે સામ્રાજ્યના પતનની શરૂઆત કરી. ઇતિહાસકારો માને છે કે તેઓ સૈન્ય નેતા તરીકે પોતાના પિતા કરતાં ઓછા સફળ હતા, પરંતુ શાસકીય બાબતોમાં તેમનો ફાળો નોંધપાત્ર રહ્યો. તેમની જીવનગાથા મરાઠા ઇતિહાસનો મહત્વનો અધ્યાય છે, જે પ્રેરણા અને પાઠ બંને આપે છે.
પેશવાઓ વિશે
પેશવા એ મરાઠા સામ્રાજ્યમાં છત્રપતિ પછીનું સર્વોચ્ચ પદ હતું, જે વડાપ્રધાનની ભૂમિકા નિભાવતું હતું. પ્રથમ પેશવા મોરોપંત ત્ર્યંબક પિંગળે હતા, જેમને છત્રપતિ શિવાજી મહારાજે અષ્ટપ્રધાન પરિષદના પ્રમુખ તરીકે નીમ્યા હતા. 1713માં છત્રપતિ શાહુ મહારાજે બાલાજી વિશ્વનાથ ભટને પેશવા બનાવ્યા, અને 1719માં તેમના પુત્ર બાજીરાવ પ્રથમને આ પદ આપીને તેને વંશપરંપરાગત બનાવ્યું.
