નામ જૂનાગઢ કિલ્લો, પરંતુ સ્થાન બિકાનેરમાં! હા, આ કિલ્લાનું ગુજરાતના જૂનાગઢ શહેર સાથે કોઈ સંબંધ નથી. બિકાનેરના હૃદયસ્થાને આવેલો આ કિલ્લો રાજસ્થાનની ઐતિહાસિક ગૌરવગાથાનું પ્રતિક છે. તેનું મૂળ નામ ‘ચિંતામણિ કિલ્લો’ હતું, પરંતુ જ્યારે શાસક પરિવાર વીસમી સદીની શરૂઆતમાં લાલગઢ મહેલમાં સ્થાયી થયો, ત્યારે આ કિલ્લો જૂનાગઢ તરીકે ઓળખાવા લાગ્યો. જૂનાગઢ એટલે જૂનો કિલ્લો.
બિકાનેરના અન્ય કિલ્લાઓની સરખામણીએ આ કિલ્લાની વિશેષતા એ છે કે તે જમીન પર સ્થિત છે, પહાડ પર નહીં. છતાંય, તેની સુરક્ષા વ્યવસ્થા એટલી મજબૂત હતી કે કોઈ પણ આક્રમણકારી તેને જીતવામાં સફળ થયો નહીં. 986 મીટર લાંબી દીવાલો અને 37 બુરજો ધરાવતા આ કિલ્લાનું બાંધકામ સન 1593માં રાજા રાયસિંહે કરાવ્યું હતું. કહેવામાં આવે છે કે બાબરના પુત્ર કામરાન મિર્ઝા સિવાય કોઈએ પણ આ કિલ્લા પર કબજો જમાવી શક્યો નહોતો, અને તેનું વિજયધ્વજ પણ માત્ર એક જ દિવસ ફરક્યું!
કિલ્લાની રચના લંબચોરસ છે અને અંદર પ્રવેશવા માટે સાત વિશાળ દ્વાર છે. લાલ પથ્થર અને આરસપહાણમાંથી બનેલા આ મહેલો રાજસ્થાનની સમૃદ્ધ સ્થાપત્યકળાનો જીવંત દાખલો છે. દરેક આંગણું, છજું અને બારી એ સમયના રાજાઓની ભવ્ય જીવનશૈલીનો અહેસાસ કરાવે છે. અહીં આવેલા મહેલો ઉપરાંત હિંદુ અને જૈન મંદિરો પણ કિલ્લાની આગવી ઓળખ છે. કિલ્લાની દિવાલો પર થયેલી કોતરણી અને ભવ્ય ચિત્રો પરંપરાગત રાજસ્થાની કળાની અદભૂત ઝાંખી આપે છે.
જૂનાગઢ કિલ્લાના દરેક મહેલની પોતાની આગવી કહાણી છે. કરણ મહેલમાં પ્રવેશતાં જ રાજા માટે બનાવેલી 300 કિલોગ્રામની વિશાળ ખુરશી નજર ખેંચે છે. સોનાની કોતરણીથી સજેલા ઓરડામાં આ ખુરશી શાહી ગૌરવનું પ્રતિક છે. ચાંદીના દરવાજાઓને કાચથી આવરિત કરવામાં આવ્યા છે જેથી કોઈ તેમને સ્પર્શ પણ ન કરી શકે. દીવાલો પર રામાયણના દૃશ્યોની સુક્ષ્મ કોતરણી અદ્દભુત છે.
અનુપ મહેલ, જે કિલ્લાનો એક મહત્વનો ભાગ છે, ત્યાં રાજવી કચેરી સ્થિત હતી. ઇટાલિયન લાદી અને લાકડાની છત ધરાવતો આ ઓરડો સ્થાપત્ય અને કલાત્મક સૌંદર્યનું સંમિશ્રણ છે. અહીંથી નજીક આવેલ બાદલ મહેલ પણ અનોખો છે. વાદળોના આકારમાં રંગાયેલી દીવાલો વરસાદી મોસમની ઠંડક અને આનંદનો અહેસાસ કરાવે છે. પ્રવાસીઓ કહે છે કે આ મહેલમાં પ્રવેશતાં જ દિવસભરનો થાક દૂર થઈ જાય છે.
કિલ્લામાં આવેલા મ્યુઝિયમમાં રાજવી સમયની અનેક અલભ્ય ચીજો, હથિયાર, વસ્ત્રો અને દસ્તાવેજો સંરક્ષિત છે. અહીં સવારે 9થી સાંજે 6 સુધી મુલાકાત લઈ શકાય છે. ફોટોગ્રાફી અને વિડિયોગ્રાફી માટે નાનકડી ફી લેવામાં આવે છે.
જો તમે અહીંની મુલાકાત લેવાની યોજના બનાવી રહ્યાં હોવ, તો જાણો —
- કિલ્લામાં ભારતીયો માટે પ્રવેશ ફી રૂપિયા 50 છે, જ્યારે વિદેશી પ્રવાસીઓ માટે ₹300.
- મુલાકાત લેવાનો શ્રેષ્ઠ સમય શિયાળાના મહિનાઓ દરમિયાન, ઓક્ટોબરથી માર્ચ સુધીનો છે.
- ફ્રેન્ચ, જર્મન અને અંગ્રેજી ઓડિયો ટૂર પણ ઉપલબ્ધ છે.
- કાર પાર્કિંગની સુવિધા પણ સારી રીતે ઉપલબ્ધ છે.
- કિલ્લો સવારે 10થી સાંજે 4.30 સુધી ખુલ્લો રહે છે.કિલ્લામાં પ્રવેશવાનો છેલ્લો સમય સાંજે 4.30 વાગ્યે છે.
- સંગ્રહાલય સવારે 9થી સાંજે 6 ખુલ્લું રહે છે. મ્યુઝિયમ માટે અલગ ટિકિટ લેવી પડે છે.
- કિલ્લો રવિવારે બંધ રહે છે.
બિકાનેર શહેર રેલવે અને હાઇવે દ્વારા દેશના મુખ્ય મથકો સાથે સારી રીતે જોડાયેલું છે. નજીકનું એરપોર્ટ જોધપુર છે, જ્યાંથી બિકાનેર સુધી રોડમાર્ગે પહોંચવામાં ત્રણથી ચાર કલાક લાગે છે.
બિકાનેરમાં સ્વાદિષ્ટ રાજસ્થાની ભોજનની મજા અલગ જ છે. કરણીમાતા મંદિર સહિત અન્ય અનેક આકર્ષણો પણ અહીં જોવાલાયક છે. સમય અને બજેટનો પૂરતો બંદોબસ્ત કરીને જો તમે અહીં આવો, તો જૂનાગઢ કિલ્લો તમારા પ્રવાસની યાદોમાં હંમેશા જીવંત રહેશે, એક એવા શાહી ગઢ તરીકે, જે ક્યારેય જીતાયો નહીં અને આજે પણ બિકાનેરની શાન બનીને ઊભો છે.
