નવી વૈશ્વિક શક્તિ વ્યવસ્થા: ભારત હવે વિશ્વ રાજકારણનું કેન્દ્ર

નવી વૈશ્વિક શક્તિ વ્યવસ્થા: ભારત, ચીન અને અમેરિકા ફરીથી લખી રહ્યા છે વિશ્વનું રાજકારણ

By : હિરેન ગાંધી

વૈશ્વિક શક્તિની વ્યવસ્થા હાલમાં સૌથી ઝડપી પરિવર્તનમાંથી પસાર થઈ રહી છે. પરંપરાગત દાદાગીરી ધરાવતા દેશો તેમની જૂની પ્રભુતા ગુમાવી રહ્યા છે અને નવા શક્તિ કેન્દ્રો મજબૂત થઈ રહ્યા છે. આજની પરિસ્થિતિમાં ભારત હવે માત્ર સહભાગી દેશ નથી, પરંતુ વૈશ્વિક રાજકારણ, અર્થવ્યવસ્થા અને કૂટનીતિમાં નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવતું મુખ્ય કેન્દ્ર બની રહ્યું છે. અમેરિકા અને ચીન હજુ પણ વિશ્વની દિશા નક્કી કરે છે, પરંતુ જૂનું શક્તિ સંતુલન હવે અસ્તિત્વમાં રહ્યું નથી.

ભારતનો ઉછાળો સ્પષ્ટતા, આત્મવિશ્વાસ અને સ્વતંત્ર વિદેશ નીતિથી નક્કી થાય છે. ભારત હવે બહારના દબાણથી નહીં પરંતુ પોતાની રાષ્ટ્રીય હિતોને આધારે નિર્ણયો કરે છે. ઝડપી આર્થિક વિકાસ, ટેક્નોલોજીની પ્રગતિ, વિશાળ જનસાંખ્યિક શક્તિ અને વૈશ્વિક વિશ્વાસના કારણે ભારત વિશ્વ વ્યવસ્થાનો મુખ્ય નિર્માતા બની રહ્યું છે.

ચીન તેની આર્થિક તાકાતથી હજુ પણ ભારે પ્રભાવશાળી છે. ચીનના વાર્ષિક નિકાસ હવે એક ટ્રિલિયન ડોલર સુધી પહોંચ્યા છે જે તેની વિશાળ મેન્યુફેક્ચરિંગ ક્ષમતા અને વૈશ્વિક સપ્લાય ચેઈનમાં તેની ઊંડી પેઠ બતાવે છે. ભારત, અમેરિકા અને યુરોપ જેવા મોટા દેશોની ચીન સામે વધતી વેપાર ખાધ ચીનની કિંમત સ્પर्धા અને વિશ્વની ચીન પરની નિર્ભરતા બંને બતાવે છે.

અમેરિકાને ચીન સામેની વેપાર ખાધ ઘટાડવી લગભગ અશક્ય જેવી છે. અમેરિકન ગ્રાહકો ઓછી કિંમત અને સારી ગુણવત્તાના ચીની ઉત્પાદનો પસંદ કરે છે. અનેક અમેરિકન કંપનીઓ તેમની મેન્યુફેક્ચરિંગ ચીનમાં કરે છે અને અમેરિકામાં ઉત્પાદન ખર્ચ બહુ ઊંચો છે. આ કારણે અમેરિકા સીધી ટક્કર છોડીને હવે વ્યૂહાત્મક સંતુલન અપનાવી રહ્યું છે. ટેક્નોલોજી નિકાસ પર નિયંત્રણ, QUAD જેવી ભાગીદારી મજબૂત કરવી, સંવેદનશીલ દરિયાઈ વિસ્તારોમાં હાજરી વધારવી અને સપ્લાય ચેઈન ડાયવર્સિફિકેશનને પ્રોત્સાહન આપવી જેવી નીતિઓ દ્વારા અમેરિકા ચીનને નિયંત્રિત કરવાનો પ્રયાસ કરે છે.

ભારતની કૂટનીતિ મલ્ટી-એલાઇનમેન્ટનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. અમેરિકા, રશિયા, યુરોપ, મધ્યપૂર્વ અને આફ્રિકા સાથે ભારત એકસાથે મજબૂત સંબંધો જાળવી રાખે છે અને કોઈ એક ગઠબંધનમાં બંધાતું નથી. ભારતની વાટાઘાટોની તાકાત તેના વિશાળ બજાર, વ્યૂહાત્મક સ્થાન, જનસાંખ્યિક ઊંડાણ અને વિશ્વસનીય ભાગીદાર તરીકેની પ્રતિષ્ઠાથી આવે છે. ભારત મોટી શક્તિઓ સાથે સમાન શરતો પર વાત કરે છે અને પોતાની સ્વતંત્રતા સાથે કોઈ સમાધાન કરતું નથી.

ચીન વૈશ્વિક સંઘર્ષોમાં શાંત રહેવાનું પસંદ કરે છે જેમ કે રશિયા-યુક્રેન યુદ્ધ અને ઇઝરાયેલ-ગાઝા સંઘર્ષ. કારણ સ્પષ્ટ છે. પક્ષ લેવું તેના વેપાર અને રોકાણને જોખમમાં મુકે છે. ચીન ન્યૂન અવાજ અને ઊંચા પ્રભાવની વ્યૂહરચના અપનાવે છે જેમાં રાજકીય વિવાદોથી દૂર રહીને આર્થિક પ્રગતિ સુરક્ષિત થાય છે.

નવી વૈશ્વિક શક્તિ રચના હવે ત્રણ મુખ્ય સ્તંભો પર ટકી છે: ચીન મેન્યુફેક્ચરિંગ અને નિકાસનું અગ્રણી કેન્દ્ર, અમેરિકા સુરક્ષા અને ટેક્નોલોજી શક્તિ, અને ભારત સ્વતંત્ર સંતુલનકાર તરીકે ઉદ્ભવતું પ્રભાવશાળી દેશ. આ ત્રણ દેશો હવે વેપાર, ટેક્નોલોજી, રક્ષા અને રાજકારણને મળીને નવા ત્રિકોણીય શક્તિ માળખાનું નિર્માણ કરી રહ્યા છે.

ભારત હવે માત્ર ઊભરતું નથી; ભારત નવી વૈશ્વિક વ્યવસ્થાનું કેન્દ્ર બની ગયું છે. નવું વિશ્વ સંતુલન રચાઈ રહ્યું છે અને તેની વચ્ચે ભારત જ છે જે નિર્ણયો પ્રભાવિત કરે છે, ગઠબંધનોનું સ્વરૂપ બદલે છે અને 21મી સદીમાં શક્તિનો અર્થ ફરીથી વ્યાખ્યાયિત કરે છે.