મુંબઈથી હાલમાં પ્રયાગરાજના મહા કુંભમેળામાં જઈ આવનારાં કલ્પના શાહ આ લેખમાં વર્ણવે છે એમના અનુભવો. એમાં સામેલ છે એમની બહેનો તૃપ્તિ જોશી અને પૂર્વી શાહ તેમ જ ભાભી રશ્મી જોશીનાં નિરીક્ષણો અને અનુભવો. જેઓ મહા કુંભમેળામાં જઈ રહ્યા છે અથવા જવાની ખેવના રાખે છે તેમના માટે આ લેખ માર્ગદર્શક બની શકે છે. તો, બે ભાગમાં વાંચો વિગતવાર પ્રયાગરાજ યાત્રા…
“જીવનમાં એકવાર મહા કુંભમેળામાં જવાની ઇચ્છા કોને ના હોય? એ અલગ વાત કે સૌને એવી તક મળતી નથી. એમાંય આશરે દોઢેક સદીમાં એકવાર જેનો યોગ આવતો હોય એવા મહા કુંભમેળામાં જવું કદાચ જીવનભરની સૌથી મોટી વાત ગણાય. અમને એવી તક મળી. દુબઈમાં વસતાં ભાભીએ સૌપ્રથમ મહા કુંભમેળામાં જવાની ગોઠવણ કરી. પછી અમને જણાવ્યું કે તમે આવો તો સારું. તો, એક પછી એક અમે ત્રણેયે જવાનું નક્કી કર્યું. અમને અનેક પ્રશ્નો હતા. દ્વિધા હતી કે મહા કુંભમેળામાં જવામાં જોખમ તો નથીને? ગિરદી કેવી હશે? વ્યવસ્થા સારી હશેને? વળી અમે એકલી મહિલાઓ તો…
પ્રયાગરાજની ફ્લાઇટની ટિકિટ્સ મોંઘી હોવાથી, બીજા અનેક શ્રદ્ધાળુઓની જેમ અમે પણ વાયા વારાણસી પ્રયાગરાજ જવાનું નક્કી કર્યું. જોકે અમારી ફ્લાઇટ્સ અલગ અલગ હતી. એક ફ્લાઇટમાં મનગમતા ભાવે ટિકિટ મળી નહીં. સૌનું જવાનું પણ સહિયારું નક્કી નહોતું થયું. હશે. અમે શુક્રવારની બપોરે ફ્લાઇટ લીધી અને એકમેકથી બેએક કલાકના અંતરે વારાણસી એરપોર્ટ પહોંચ્યાં. નક્કી કર્યા પ્રમાણે ચારેય જણ ભેગાં થયાં પછી અમે એરપોર્ટથી બહાર નીકળ્યાં. કાર પહેલેથી બુક હતી. રહેવાનું પ્રયાગરાજના સિવિલ લાઇન્સ વિસ્તારમાં કાન્હા શ્યામ હોટેલમાં હતું.
વારાણસી એરપોર્ટ પર અમને સાત વાગી ગયા હતા. એરપોર્ટથી અમારી હોટેલ વચ્ચે 138 કિલોમીટરનું અંતર હતું. ગૂગલ પ્રમાણે અંતર કાપતાં આશરે ત્રણેક કલાક થવાના હતા. અમારે સીધા હોટેલમાં જઈને આરામ કરવાનો હતો. પહોંચવામાં થોડું મોડું-વહેલું થાય એ ચાલે એમ હતું. વારાણસીથી પ્રયાગરાજનો રસ્તો ફાંકડો હતો. ગુણવત્તા વર્લ્ડ ક્લાસ હતી. કશેય ખાડાનું નામ નહોતું. આ ગુણવત્તા મહા કુંભમેળાના ઉપલક્ષમાં હશે એ બિલકુલ શક્ય છે. આપણે આશા સેવવાની કે ભવિષ્યમાં આ રસ્તો સારો રહે.
અમને હોટેલ પહોંચતાં આશરે સાડાત્રણ કલાક થયા, કારણ માર્ગમાં ડિનર કર્યું. ડ્રાઇવર વીરેન્દ્ર સિંઘે હાઇવે પર ઢાબો સૂચવ્યો. નામ હતું શક્તિ. અમે સિંઘની સલાહને અનુસરતાં ત્યાં પેટપૂજા કરી. ઢાબો ચોખ્ખો હતો. જમવાનું સ્વાદિષ્ટ અને ડિશના ભાવ માફક આવે એવા હતા. શક્તિ ઢાબા ભદોહીના ગોપીગંજમાં છે.
અમે લગભગ સાડાદસ, પોણાઅગિયારે હોટેલ પહોંચ્યા. કાન્હા શ્યામ લક્ઝરી હોટેલ છે. અમને છઠ્ઠા માળે રૂમ મળી. રૂમ મોટી અને સુવિધાસભર હતી. અમારા ચાર વચ્ચે એક જ રૂમ છતાં મોકળાશની કમી નહોતી. ઊંઘવાનો ઇશ્યુ નહોતો. રૂમમાં મોટા બૅડ ઉપરાંત એક સોફા કમ બૅડ હતો. બે જણ આરામથી સમાઈ શકે એટલો મોટો. રૂમનું એક રાતનું ભાડું પચીસ હજાર હતું. બે એકસ્ટ્રા જણ માટે છ હજાર અલગ. કુલ રૂ. 31,000માં સોદો ખોટો નહોતો. ભાડામાં સવારનો નાસ્તો સામેલ હતો.
નાસ્તાનો સમય સવારે સાતથી દસનો હતો. રેસ્ટોરાં પહેલા માળે હતી. એ વિશાળ અને વ્યવસ્થિત હતી. નાસ્તામાં નહીંનહીં તોય બે ડઝનથી વધુ ચીજોનો વિકલ્પ હતો. ફણગાવેલા મગથી લઈને ફળ, બ્રેડ-બટર, ઇડલી, ડોસા, સેન્ડવિચ, પૌંઆ, પરાઠા, દહીં, પૂરી-શાક, મકાઈની વાનગી, જલેબી, ચા, દૂધ, કૉફી, મિલ્કશેક… ટૉપ હોટેલમાં હોવો જોઈએ એવો નાસ્તો હતો. સારી રીતે નાસ્તો કરીને અમે દિવસ શરૂ કરવા સજ્જ હતાં. સમગ્ર પ્રવાસનું એ સૌથી મુખ્ય અને પાવન કામ હતું.
એક આડવાત. હોટેલ કાન્હા શ્યામની વેબસાઇટ પર ઉપલબ્ધ અનેક ફેસિલિટીઝની નોંધ છે. હોટેલમાં જિમ છે, સલોન અને સ્પા છે. જોકે માંડ દોઢ દિવસનો પ્રવાસ હતો. મોટાભાગનો સમય ત્રિવેણીસંગમ અને સ્નાનનો હતો. ફેસિલિટીઝનો લાભ લેવાની ફુરસદ ક્યાં મળે? કુંભમેળા પછી ક્યારેક નિરાંતે જવાનું થશે તો જોઈશું. અત્યારે તો, ઇટ્સ ટાઇમ ફોર સંગમસ્થાન…
આગળ વધતા પહેલાં વાત કરીએ પ્રયાગરાજની. આ શહેર પહેલાં અલ્હાબાદ તરીકે જાણીતું હતું. અમિતાભ બચ્ચના આ શહેરની દેન છે. શહેરની વસ્તી આશરે પંદર-સત્તર લાખ છે. ઉત્તર પ્રદેશમાં એ જીવવા માટે સૌથી સારાં શહેરોની યાદીમાં ત્રીજા સ્થાને છે. વારાણસી પછી ઉત્તર પ્રદેશમાં સૌથી વધુ પ્રવાસીઓને આકર્ષતું શહેર પ્રયાગરાજ છે.
મહા કુંભમેળાની વાત પર આવીએ. ઇન્ટરનેટ પર પ્રયાગરાજમાં ગેરવ્યવસ્થા વગેરેની બાબતો પ્રસિદ્ધ થઈ છે. કદાચ આગળ પણ થતી રહેશે. અમારો અનુભવ અલગ રહ્યો. અમે બધે વ્યવસ્થા અને શિસ્તબદ્ધતા જોઈ. શ્રદ્ધાળુઓની કાળજી રાખવા તહેનાત પોલીસથી લઈને સ્વયંસેવકોને અમે સૌની કાળજી રાખતા જોયા. આશરે 40 કરોડ લોકો જેમાં ઉમટવાના હોય એવા પ્રસંગમાં કાચું કાપવાની ભૂલ કોઈ સરકાર ના કરે. એ અલગ વાત કે ક્યાંક કોઈકને તકલીફ પડે, કશુંક અપેક્ષા પ્રમાણેનું ના લાગે. લાંબી ચર્ચામાં ના પડતાં એટલું કે ઉત્તર પ્રદેશ સરકારે શ્રદ્ધાળુઓની, સાધુઓની, સૌની સુરક્ષા અને વ્યવસ્થા માટે બનતું કર્યું છે. અમારા પ્રવાસમાં અમે એ અનુભવ્યું છે.
અમે સંગમસ્થળ માટે સાડાઆઠે હોટેલથી નીકળ્યાં હતાં. સવારની ઠંડીમાં ત્રિવેણીસંગમે પાણીમાં ઝંપલાવવા પહેલાં અન્ય એક કામ કરી લઈએ એવું વિચાર્યું. અમારી કાર એક પૉઇન્ટ સુધી ગઈ. પછી અમારે પગપાળા આગળ વધવાનું હતું. જોકે થોડે આગળ સુધી જવા રિક્શા મળી. રિક્શા છોડ્યા પછી ચાલીને અમે પહોંચ્યા લેટે હુએ હનુમાનજીના મંદિરે. શહેરના કિલ્લા નજીક સ્થિત આ મંદિર એકમાત્ર એવું છે જ્યાં હનુમાનજીની પ્રતિમા સૂતી મુદ્રામાં છે. મંદિરે અકલ્પનીય કતાર હતી. જોઈને થયું કે દર્શનમાં કલાકો જશે. એની બદલે અમારો નંબર પોણા કલાકમાં લાગી ગયો. કોઈ ધક્કામુક્કી વિના, ઉતાવળ વિના સૌ દર્શન કરી રહ્યા હતા. મંદિરમાં હનુમાનજીની એક ભુજાતળે અહિરાવણ અને બીજી ભુજાતળે અન્ય રાક્ષસ દબાયેલો છે. જોકે એ બધું વિગતવાર જોવા ના મળ્યું। વીસ ફૂટ લાંબી પ્રતિમાની મુખમુદ્રા જ દેખાતી હતી. બાકીનું આખું શરીર તો ફૂલોથી લદાયેલું હતું,
ત્યાંથી પ્રયાણ કર્યું સંગમસ્થળે. અમને ખ્યાલ હતો કે ત્યાં જવા માટે વીઆઈપી ઘાટનો રસ્તો સૌથી સુરક્ષિત છે. ત્યાં સુવિધાઓ સૌથી વધુ છે. અમે એ દિશામાં પૂછતાં પૂછતાં, લગભગ અડધા-પોણા કલાકમાં ઘાટ સુધી પહોંચી ગયાં. ઘાટથી હોડીમાં ત્રિવેણીસંગમે પહોંચવાની પ્રક્રિયા કંઈક આવી છે. ઘાટ પર પહોંચીએ કે આપણી સામે એજન્ટ આવે છે. એનું કામ શ્રદ્ધાળુને હોડી સુધી પહોંચાડવાનું છે. અનેક એજન્ટ્સ ગ્રુપમાં ઊભા હોય છે. દરેકના હસ્તક હોડીઓ હોય છે. હોડી એના મારફત લેવાની રહે છે. હોડી માટે પોતપોતાની રીતે ભાવતાલ કરવાનો હોય છે. અમે અલાયદી હોડી કરવાનું ઠરાવ્યું હતું. રૂ. 4,000ની માગણી સાથે એજન્ટે વાત શરૂ કરી. છેવટે રૂ. 2,000માં વાત પતી. એમાંથી એક હજાર પેલો એજન્ટ લઈ ગયો. અમે હોડીમાં બેઠાં અને પ્રયાણ કર્યું ત્રિવેણીસંગમે.
હોડીમાં ત્રિવેણીસંગમે જતી વખતે લાઇફ જેકેટ પહેરવું ફરજિયાત છે. નિયમનું પાલન બરાબર કરવામાં આવે છે. કોઈ શ્રદ્ધાળુ લાઇફ જેકેટ બરાબર પહેરે નહીં, માત્ર અંગે રાખે, બટન બંધ ના કરે તો ના ચાલે. ચાંપતી નજર રાખીને ફરજ બજાવતા અધિકારીઓ તરત પકડી પાડે. તેઓ લાઉડસ્પીકરમાં જાહેરાત કરે અને સૂચના આપે. ઘાટથી ત્રિવેણીસંગમ વચ્ચે ગંગાજીમાં એ માટે ખાસ ચોકીઓ ઊભી કરવામાં આવી છે.
ત્રિવેણીસંગમે હોડીને પાણીમાં લાંગરવામાં સમય લાગી શકે છે. એક હોડીથી બીજી અને બીજીથી ત્રીજી કરતાંક ત્રિવેણીસંગમે પહોંચવું પડે એવું બની શકે છે. ત્રિવેણીસંગમે પગલાં માંડીએ એ પહેલાં હજી એક બાબત ધ્યાન ખેંચે છે. એ છે કિનારે લાંગરેલી પૂજારીઓની હોડીઓ. કોઈ પણ દિશાએથી પહોંચો, પૂજારી તો મળશે જ. એની પાસે થાળી અને એમાં શ્રીફળ સહિત પૂજાપાનો સામાન હોય. એ પૂજા કરાવે, શ્રીફળ ગંગાજીમાં પધરાવે અને પાછું કાઢી લે. લોજિક? પૂજા થઈ જાય અને શ્રીફળ ગંગાજીમાં પધરાવીને તરત કાઢી લીધું કે પ્રદૂષણ પણ ના થાય. પૂજારી વ્યક્તિદીઠ દક્ષિણા લે. અમારી પાસે સો-સો પ્રમાણે ચારસો રૂપિયા લીધા.
ત્રિવેણીસંગમ જવા અને આવવા માટે હોડીના રૂટ અલગ છે. આપણે જળપ્રવાહમાં ગંગા અને યમુનાનાં જળ એકમેકમાં વિલીન થતાં જોઈ શકીએ છીએ. અમારા હોડીવાળાનું નામ આનંદ હતું. માર્ગમાં એ સતત માહિતી પીરસતો રહ્યો હતો. અમને ઘાટથી ત્રિવેણીસંગમ પહોંચતા આશરે અડધો કલાક થયો. એમ અમે સજ્જ હતાં પાવન સ્નાન માટે.
(ક્રમશઃ)
